قفـل چالشتر، نماد امنیت و زیبـایی
هنرهای دســتی و سنتی ایران چنان گسترده اند، که انواع بسیاری از تولیدات کاربردی و تزیینی را دربرمی گیرد؛ تمدن دیرین ایران شــاهد متنوع ترین اشیا و ابزار کاربردی و زیبا در طول تاریخ خود بوده است. اهمیت هنرهای دستی در ایران را می توان در محل تلاقی هنر و صنعت ایرانی جست و جو کرد، و از این نظر، نشان دهنده تخصص و تیزهوشی صنعتگران در کنار ذوق و هنرمندی آن ها می باشد.
قفل سازی یکی از هنرهای دستی ایرانیان است، که برخی از کارشناسان آن را نزدیک به چهار هزار ســالتخمین زده اند. این هنر دستی از اهمیت ویژه و قابل توجهی در مقوله حفاظت و امنیت اموال داشــته،و مورد توجه بسیاری از صنعتگران سنتی و معاصر بوده است. حرفـه ای که نـشان از تمـدن واندیشه والای ايرانیان بوده، صنعتی که نوآوری و هنر در آن نهفته شده، و سير تكامـل اندیـشه ايرانیان در آن به خوبی نمایان است.
یکی از قدیمی ترین و مطرح ترین مکان های ساخت این ابزار حفاظتی؛ چالشتر است.
البته قفل چالشتری امروزه به عنوان یکی از تزئینات دکورهای گوناگون کاربرد دارد، و در کمتر جایی دیده می شود که این قفل برای امنیت و حفاظت مورد استفاده قرار بگیرد. علت این امر هم رواج قفل های صنعتی، به ویژه از نوع چینی در بازارهای مختلف است.
پیشینه قفل سازی در ایران
صنعت قفل‌سازی از گذشته‌های بسیار دور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده، که به دو شکل انسانی و حیوانی ساخته و تولید می شد.
قفل‌های ساخته شده در گذشته شامل دو نوع: تصویری هندسی، و یا قفل‌های ثابت درب مانند کلون، و قفل‌های فلزی مانند قفل فنری با کلید پیچی بوده‌اند.
قفل‌سازی از دوران ساسانیان در ایران رواج داشته و بعد از اسلام، به ویژه در دوران صفویه، به اوج خود می‌رسد. قفل برای ایرانی‌ها، چیزی بیشتر از یک ابزار بوده و برایشان حتی گره‌گشایی را تداعی می‌کرده است. برای مثال، می‌توان به قفل‌های بسته شده دخیل در امامزاده‌ها، بقاع متبرکه و اماکن مذهبی اشاره کرد. نوشتن آیه‌های قرآن، اشعار و اوراد در قفل‌ها، نشان‌دهنده اهمیت توجه به ساخت این صنعت هنری است. پیدایش و ساخت قفل‌های فولادی در دوران حکومت صفویه از سوی استاد صنیع الصنایع تحولی بزرگ در این صنعت پدیدار کرد و باعث معرفی آن به مردم دنیا شد.
قفل سازی چالشتر
چالشتر که یکی از قدیمی‌ترین نقاط استان چهارمحال و بختیاری، و یکی از نواحی شهرکرد است، از همان دوران صفویه، در صنعت قفل‌سازی معروف بوده و به شهرتی جهانی رسیده است؛ به طوری که قفل طلای درب کعبه، قفل چالشتری بوده، و دارای نشان اصالت یونسکو نیز می باشد.
این هنر در گذشته از رونق فراوان برخوردار بوده است، و در حال حاضر چند نفر در این رشته فعالیت می کنند. این نوع قفل ها از آهن گداخته در کوره و با حرارت زیاد به وسیله سر پنجه هنر آفرینان و اساتید این فن، ساخته و پرداخته می شود. قدمت تاریخی هنر قفل سازی در این روستا به ۱۲۰ تا ۱۵۰ سال پیش می رسد. این هنر به علت عدم توجه و استقبال، رو به فراموشی می رود؛ البته امروزه با وجود قفل‌های صنعتی، بازار ساخت قفل‌های سنتی راکد است.
اساتید قفل سازی در چالشتر
به نقل از بسیاری صنعت گران و هنرمندان، استاد یدالله نیکزاد چالشتری، تنها بازمانده از نسل هنرمندان قفل ساز چالشتری بوده؛ که قفلی با ۲۶ اثر و نماد ملی و اسلامی ساخته و به موزه آستان قدس رضوی تقدیم کرده است.
استاد خواجه علی چالشتری هم از دیگر صنعت گران و هنرمندان قفل ساز چالشتر است؛ که افزون بر ۲۰ سال، در این حرفه اشتغال دارد؛ و تاکنون سه قفل مینیاتوری بزرگ با روکش طلا ساخته و به موزه آستان قدس رضوی اهداء کرده است.
قفل چالشتر اکنون دو نشان اصالت یونسکو به نام “استاد نگهدار خواجه‌علی چالشتری” گرفته است؛ که یکی برای “قفل گردن آویز” و دیگری برای “قفل قلوه‌ای” می باشد؛ که به عنوان سند افتخار، نام چالشتر را در دنیا برجسته کرده است.
قفل طلای درب خانه خدا نیز، اثر استاد عبدالله ریاحی چالشتری بوده که سال‌ها پیش در دوران قاجار در سفر خود به مکه مکرمه و اقامت یک ساله اش در جوار حرم امن الهی، ساخته و نصب شده است؛ و اکنون در موزه عربستان نگهداری می شود. برای ساخت این قفل پنج هزار و پانصد گرمی، از فولاد، طلا و نقره استفاده شده است.
گفته می شود که حاج عبدالله به قصد حج واجب، چالشتر را به مقصد مکه ترک می کند، ولی متاسفانه به مراسم حج آن سال نمی رسد و به ناچار به مدت یک سال در عربستان اقامت می گزیند؛ تا حج سال بعد را به جای آورد. در طی این مدت وی در یک آهنگری مشغول به کار بوده و بنا به پیشنهاد صاحب آهنگری به قفل سازی که هنر اصلی ایشان بوده نیز می پردازد. حاصل آن یک سال تلاش، قفلی می شود که مرحوم حاج عبدالله برای خانه خدا می سازد؛ و بر در کعبه نصب می شود. استاد حاج عبدالله ریاحی، استاد مسلم قفل سازی در چالشتر بوده است، به طوری که هنوز بعد از سال ها باز هم قفل ابتکاری او بدون هیچ دخل و تصرفی به همان شکل و شیوه ساخته می شود.
منابع:
- تناولی، پرویز. (1387). قفل های ایران. تهران: انتشارات بن گاه.
- رافعی بروجنی، سجاد. (1369). پژوهش و بررسی هنرهای سنتی چهارمحل بختياری .